Ο αυτοσχεδιαμός στην πόλη (Γιάννης Δ. Οικονόμου, 1998)

Οι παραστάσεις ανοικτού χώρου της Σχεδίας στην Αθήνα και το Λονδίνο (βλ. Σχεδία Πόλις) επαναθέτουν στη σημερινή συγκυρία ορισμένα θεμελιακά ζητήματα νεωτερικών καλλιτεχνικών αναζητήσεων τη σχέση σύλληψης και εκτέλεσης, δέσμευσης και ελευθερίας, προγράμματος και τυχαίου, καθορισμένων αρχών και απρόβλεπτων αντιδράσεων σταθερής δομής και μεταβλητών χωροχρονικών ενσαρκώσεων έργου και αντιληπτικών διαδικασιών μεταβαλλόμενου θεάματος και τυχαίου κοινού. Τις διαλεκτικές σε αυτά τα ζητήματα τις προδιαγράφει η καλλιτεχνική σκέψη. Επειδή πρόκειται για μορφές που αλλάζουν και άρα ανεπανάληπτες, έχει ιδιαίτερη σημασία μέσα από τις διαφορετικές ενσαρκώσεις να δούμε τη σκέψη που τις εμπνέει. Ο σχολιασμός που ακολουθεί, κατά συνέπεια εστιάζεται σε επιλογές και κατευθύνσεις της χορογράφου της ομάδας Αναστασίας Λύρα, όπως διαφαίνονται μέσα απ' τις παραστάσεις και όσο βέβαια μπορούμε να τις διακρίνουμε.

Σε μια παράσταση που εξαρτάται από τρεις μεταβλητές, τη «Σχεδία» τον εκάστοτε χώρο και το κοινό που τυχαία βρίσκεται εκεί, ένα σύνολο χορευτών ντυμένων στ' ασπρόμαυρα «καταλαμβάνει» για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα δημόσιους χώρους της πόλης. Το όνομα αυτής της παράστασης είναι, ως όφειλε, σύνθετο, συνδέοντας το όνομα της «Σχεδίας» με τα ονόματα των πόλεων (μέχρι τώρα, καλοκαίρι του '98, Αθήνα και Λονδίνο). Η εικόνα είναι ασυνήθιστη και εντυπωσιακή, προκαλεί το ενδιαφέρον και ta ευμενή σχόλια των περαστικών. Αλλά η εικόνα δεν είναι πάντοτε η ίδια. Μεταβάλλεται από την ίδια την αυτοσχεδιαστική φύση της ομάδας, από την αλλαγή των χώρων και από την αλληλεπίδραση μ' ένα διαφορετικό κάθε φορά κοινό. Κάτι, όμως, παραμένει σταθερό σε αυτούς τους μετασχηματισμούς, κι αυτό προφανώς οφείλεται σε σταθερές συνθετικές αρχές.

Το σύνολο


Αυτές οι συνθετικές αρχές ομογενοποιούν το σύνολο και το κάνουν ξεχωριστό. Γιατί, καθώς η παράσταση γίνεται σε αστικό περιβάλλον πρέπει να δοθεί στο σύνολο μια εικόνα δικής του ζωής, δηλαδή, ξεχωριστής από τη ζωή της πόλης που εκτυλίσσεται γύρω από το δρώμενο.

Η πρώτη κατευθυντήρια αρχή είναι η αργή, ροϊκή κίνηση. Στην αργή αυτή μεταβολή της σωματικής στάσης κυριαρχεί το παρόν αφού το πριν και το μετά είναι δυσδιάκριτα, ένα παρόν που πολύ ανεπαίσθητα «περνά» στο παρελθόν και το μέλλον. Έτσι που ένας περαστικός θεατής αποκομίζει την εντύπωση ακίνητων σωμάτων σταματημένων στο χρόνο.

Εξίσου σημαντική είναι η αρχή της αυτοσυγκέντρωσης. Επειδή δεν υπάρχει κανένας συμβατικός φραγμός ανάμεσα στους χορευτές και τους θεατές, χρειάζεται αυτή ακριβώς η συγκέντρωση της σκέψης στη στάση και την κίνηση του σώματος που θα «αποσπάσει» το κάθε άτομο από το περιβάλλον και θα δώσει ένα «εσωτερικό δέσιμο». Φυσικά, αυτοσυγκέντρωση δεν σημαίνει μηχανική διάκριση από καθετί εξωτερικό, είναι απόσπαση μόνον από εκείνα τα εξωτερικά ερεθίσματα που κρίνονται άσχετα. Έτσι, ένας χορευτής μπορεί να εμπνέεται από τα στοιχεία του περιβάλλοντος, να «επικοινωνεί» με άλλα σώματα δημιουργώντας πλέγματα, ή ακόμα καλύτερα να ενσωματώνει τη συνολική αίσθηση ως κίνητρο της κίνησής του.

Το πόσο απαραίτητη είναι φαίνεται στις ατυχείς στιγμές που ορισμένοι αγενείς από τους παριστάμενους θεατές γίνονται ενοχλητικοί. Αν κάποιος απ' αυτούς κατορθώσει να τραβήξει την προσοχή ή έστω να αποσπάσει ένα χαμόγελο, στερεί την ομάδα από κάποιο μέλος της. Σ' αυτό το σημείο, αναδεικνύεται και η σημασία του μεγέθους, που μπορεί στην Αθήνα να είναι μικρότερο (τριάντα περίπου μέλη), αλλά στο Λονδίνο έπρεπε να είναι μεγαλύτερο (εκατό χορευτές).

Υπάρχουν δύο ακόμα ιδιότητες που χαρακτηρίζουν το σύνολο, αλλά που αποτελούν μάλλον ιδιαιτερότητες παρά ουσιώδεις αρχές. Μια από αυτές είναι η χορευτική παιδεία των μελών και μάλιστα μια άνεση στον αυτοσχεδιασμό. Η ορατή αυτή ποιότητα διαφορίζει το δρώμενο από τις άλλες παραστάσεις δρόμου, είτε μίμων είτε εικαστικών καλλιτεχνών που χρησιμοποιούν ως υλικό το σώμα τους (ζώντα γλυπτά, μπόντυ αρτ).

Υπάρχει επίσης μια ενδυματολογική ομοιομορφία (ασπρόμαυρα) χάρη στην οποία τα όρια και η διάταξη του συνόλου είναι ευκρινέστερα. Είναι βέβαια σαφές ότι ανειδίκευτα, πλην όμως πειθαρχημένα, σώματα με κοινά ανομοιόμορφα ρούχα 8α έδιναν στο σύνολο μια λιγότερο εντυπωσιακή, δηλαδή, λεπτότερη υφή, αφού μάλιστα ο θεατής 8α έπρεπε με προσεκτικότερη ματιά να το «ανασυγκροτήσει» να το ανασηκώσει κατά κάποιον τρόπο, από την αφομοιωτική δύναμη του κοινωνικού περιβάλλοντος παίρνοντας σαν ανταμοιβή τη χαρά μιας ανακάλυψης. Πρόκειται, λοιπόν για μια συνειδητή χορογραφική επιλογή ευκρίνειας. Αυτά τα τέσσερα στοιχεία - η αργή κίνηση, η αυτοσυγκέντρωση, η προπαίδεια της χειρονομίας και η χρωματική ομοιομορφία- είναι σταθερά και ανεξάρτητα από τον εκάστοτε χώρο και κοινά. Συγκροτούν μια ποιητική του ελάχιστου που επιτρέπει τη μέγιστη δυνατή ελευθερία στην κάθε ατομικότητα. Αυτή η ελευθερία των ατόμων εξασφαλίζει μια ολοένα μεταβαλλόμενη και πάντοτε μοναδική (ανεπανάληπτη) εικόνα.

Ο χώρος


Οι δημόσιοι χώροι στους οποίους γίνονται αυτές οι παραστάσεις είτε εξυπηρετούν τη συγκοινωνία (περάσματα, γέφυρες, πεζόδρομοι) είτε προσφέρουν την ανάπαυση και τη χαλάρωση (πάρκα, πλατείες, προαύλια). Αυτή η κοινωνική λειτουργικότητα των χώρων δεν αναιρείται με την παρέμβαση της αυτοσχεδιαστικής ομάδας.

Συνήθως, η χορογραφική οδηγία είναι «απλωθείτε» (μέσα βέβαια στα εκ των προτέρων καθορισμένα όρια). Αυτό το άπλωμα των μονάδων στο χώρο επιτρέπει το ελεύθερο πέρασμα μέσα από ζωντανούς διαδρόμους ή λαβύρινθους. Επίσης, καθώς η αργή κίνηση αναπτύσσεται μέσα στη σιωπή, δεν ενοχλεί κανέναν στους τόπους ανάπαυσης. Τίποτε λοιπόν δεν αφαιρείται από την κοινωνική λειτουργικότητα. Προστίθεται, απλώς, μια άλλη μη χρησιμοθηρική διάσταση για ένα μικρό χρονικό διάστημα και για όσους είναι διατεθειμένοι να την προσέξουν.

Το σχήμα του χώρου καθορίζει και τα όρια αυτού του απλώματος. Στην έναρξη κάθε παράστασης βλέπει κανείς το χορευτικό σύνολο να διαχέεται σε αυτό το καλούπι που μπορεί να είναι τριγωνικό, παραλληλόγραμμο, σχήματος ταυ, ελλειπτικό, στρογγυλό, ή απλώς μια λωρίδα στις παρατακτικές αναπτύξεις. Ή άλλοτε, να περιζώνει ένα κτίριο, να εντίθεται στις εσοχές και τα κοιλώματά του, χαρίζοντας ζωή στο αρχιτεκτόνημα και κάνοντας την όψη του και πάλι αξιοθέατη για όσους είχε γίνει συνηθισμένη και κοινή.

Μια απολύτως προσωρινή ιδιοποίηση του χώρου σε αντίθεση με άλλα μονιμότερα χαρακτηριστικά - το αρχιτεκτονικό περιβάλλον την εγκατεστημένη γλυπτική, τις τοιχογραφίες ή τα γκράφιτι. Παραμένει στο επίπεδο του συμβαίνοντος και μπορεί να παραμείνει (ή όχι) ως γεγονός μόνον στην ανθρώπινη μνήμη. Το ζητούμενο, εδώ, είναι να αποκτήσει ο χώρος μια προσωρινή ανταύγεια προορισμένη να σβήσει. Δεν αποκλείεται φυσικά η επάνοδος στον ίδιο χώρο, παρότι ο πειραματικός κανόνας επιτάσσει νέες δοκιμασίες σε άλλους χώρους. Όμως η διάταξη των μελών και οι κινήσεις τους θα δίνουν μιαν εικόνα διαφορετική. Αυτό που έγινε, δεν θα ξαναβρεθεί. θα γίνει κάτι άλλο.

Το κοινό


Για τους περισσότερους ανθρώπους που συναντούν κατά το πέρασμα ή τον περίπατό τους την παράσταση, η συνάντηση είναι τυχαία. Βέβαια, επειδή πρόκειται για κάτι ασυνήθιστο, δεν είναι κάτι που περνά απαρατήρητο. Ακόμα και ο πιο βιαστικός, ακόμα και ο πιο αδιάφορος, με «την άκρη του ματιού του» βλέπει ότι κάτι συμβαίνει. Μα το στοίχημα σ' αυτήν την ιστορία είναι η δημιουργία επί τόπου ενός κοινού. Είναι να γίνει ο περαστικός θεατής. Πράγματι, αρκετοί κοντοστέκονται, «μειώνουν ταχύτητα» σταματούν. Σταματούν για λίγο και αντιλαμβάνονται ότι τα μέλη της ομάδας δεν είναι ακίνητα, όπως θα φαίνονταν στο μάτι του βιαστικού, αλλά κινούνται και μετατοπίζονται αργά. Μερικοί μένουν για να παρακολουθήσουν το μετασχηματισμό της εικόνας. Ορισμένοι αρχίζουν να κινούνται γύρω από
το σύνολο για να το παρατηρήσουν ως τέτοιο, θα μπορούσε τότε κανείς να μιλήσει για ένα «κερδισμένο κοινό» Όμως και σε αυτές ακόμα τις περιπτώσεις δεν είναι εύκολο να διαφοριστεί η περιέργεια ή και ο θαυμασμός για τη φυσική ομορφιά των σωμάτων από το αισθητικά μεταρσιωμένο βλέμμα.

Το ευτύχημα είναι ότι, αντίθετα απ' ό,τι συμβαίνει σε κλειστές αίθουσες παραστάσεων στην περιφέρεια της παράστασης παράγονται εν θερμώ σχόλια. Ο δημόσιος χώρος, το ηχητικό φόντο της πόλης, το γεγονός ότι η εκφορά γίνεται από περαστικό ανάμεσα σε περαστικούς συμβάλλει ίσως στον αυθόρμητο χαρακτήρα της. Μερικές φορές γίνεται κάποια παρατήρηση ή κι ένας απλός χαρακτηρισμός που αφορά όχι πια την οπτική εντύπωση αλλά την ίδια τη σύλληψη (όπως το επίθετο brilliant που χρησιμοποιούν οι Άγγλοι). Τότε, η ιδέα έχει μάλλον κερδίσει το στοίχημά της.

Η συνθετική σκέψη


Αν κανείς φανταστεί διάφορες ειδολογικές παραλλαγές (παραδείγματος χάρη: γρήγορη κίνηση αντί για την αργή, επιλεγμένο αντί τυχαίο κοινό κλπ.) διαβλέπει τον εσκεμμένο χαρακτήρα των αποφάσεων που ορίζουν το συγκεκριμένο πλαίσιο. Είναι, καθώς ειπώθηκε ήδη, ένα πλαίσιο ανοικτό που επιτρέπει με την ελάχιστη δυνατή καθοδήγηση τη μέγιστη δυνατή εκφραστική ελευθερία. Αλλά είναι και ένα πλαίσιο συνολικό που εντάσσει αυτές τις στοιχειακές ελευθερίες σε μιαν ενότητα.

Με αυτό το ανοικτό συνολικό πλαίσιο αντιμετωπίζεται η διασπορά. Στον ατομικό αυτοσχεδιασμό, μπορούν μετά από εξάσκηση, να αυτονομηθούν τα μέλη του σώματος το ένα από το άλλο. Δεν μπορούν όμως τα μέλη να γίνουν ξεχωριστά, να διασκορπιστούν και να απλωθούν σε έναν μεγάλο χώρο. Αλλά η σκέψη, χρησιμοποιώντας ένα σύνολο, μπορεί να το κάνει.

Η ενσωμάτωση της σκέψης σε πολλές μοναδιαίες ελευθερίες, η νομαδικότητα των μετακινήσεων από χώρο σε χώρο αναδεικνύουν ένα τρίτο χαρακτηριστικό, που είναι η καταφατική στάση απέναντι στο τυχαίο.

Ένα τέταρτο χαρακτηριστικό μπορεί να απομονωθεί σε αντιπαράθεση με τους ατομικούς αυτοσχεδιασμούς των μελών της ομάδας: καθένας μπορεί, αν θέλει, να συγκροτήσει αυτό που «βρήκε» να το συντάξει σε μια φράση, να το κάνει μοτίβο κίνησης και τελικά να το επαναλάβει σε μιαν άλλη παράσταση. Αλλά, η συνολική εικόνα είναι πάντοτε ανεπανάληπτη. Δημιουργείται και χάνεται μέσα σε κάθε παράσταση. Αυτή την απώλεια επωμίζεται η χορογράφος, αυτή που μόνη χρεώνεται τη συνολική άποψη.

Τελικά, μέσα από απλά περιγραφικά στοιχεία προσπαθήσαμε να διακρίνουμε την καλλιτεχνική σύλληψη, μέσα από την ενσάρκωση τη σκέψη' ίσως είναι το πιο πρόσφορο που μια λεκτική περιγραφή μπορεί να κάνει αφού η ομορφιά των ενσαρκώσεων φαίνεται από τις φωτογραφίες.


Ιούλιος 1998 - Γιάννης Δ. Οικονόμου

Share this post

Submit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to TwitterSubmit to LinkedIn