Συνομιλία με τη Δόμνα Σαμίου (Νίκος Βαλκάνος, 1999)
Η Δόμνα Σαμίου συνομιλεί με τον Νίκο Βαλκάνο, τον Ιανουάριο του 1999, μετά την παράσταση Ένα βράδυ με τον Steve Paxton και τη Δόμνα Σαμίου, για την παράσταση, το χορό και την παράδοση.
Την Αναστασία τη γνώρισα την εποχή που έκανα τα "Αποκριάτικα" και μετά θυμάμαι ότι με κάλεσε στο Φούρνο, είχε ένα ντουέτο με τη Νατάσα. Ήτανε για μένα μια αποκάλυψη. Δύο σώματα κινούνταν επάνω σ' αυτό το μικρό το χώρο και ήταν τόσο πλαστική και ωραία η κίνηση. Υπήρχε, αν θέλεις, ένας φωτισμός μέσα. Θυμάμαι μάλιστα πως της το είπα μετά και συμφώνησε. Εντυπωσιάστηκα, πρέπει να σου πω, και είπα μέσα μου αυτή η γυναίκα έχει ταλέντο. Από τότε, ό,τι παρουσιάζει η Αναστασία με την ομάδα Σχεδία, το βλέπω και της λέω τη γνώμη μου πολύ απλά και καθαρά. Άλλωστε δεν είμαι ειδική εγώ να κάνω κριτική διότι δεν ξέρω πολύ από κλασικό χορό, μπαλέτο ή το σύγχρονο, εγώ το λέω ελεύθερο. Είναι διαφορετικό όταν κρίνεις παραδοσιακή μουσική όπου εκεί πρέπει να είμαι πολύ αυστηρή. Αλλά και στη ζωγραφική, νομίζω συμβαίνει αυτό, και στη γλυπτική και στη μουσική και στο χορό, κάθε άνθρωπος που έχει μια ευαισθησία μπορεί να δει και να κρίνει.
Θυμήσου το σόλο της Αναστασίας που είχες δει στο Θέατρο Κάβα το 1989, όπου μου είχες πει ότι αυτός ο χορός είναι σαν να ανακαλύπτεις την αλφαβήτα της κίνησης και πρέπει να το διδάξει σε ηθοποιούς που στέκονται σαν αγγούρια στη σκηνή.
Ναι, δεν το θυμόμουν. Όποτε παρακολουθώ μια παράσταση της Σχεδίας προσπαθώ να μπω στο πνεύμα της και στη σκέψη της Αναστασίας, προσέχοντας βεβαίως πάντα και τη μουσική που χρησιμοποιεί. Την ξαναθαύμασα όταν την είδα φέτος το χειμώνα στο Θέατρο Σφενδόνη, όπου χόρευε σόλο, μόνη της, και πρέπει να σου πω ότι έμεινα με το στόμα ανοιχτό. Χόρεψε με μια χάρη, με μια πλαστικότητα. Η Αναστασία η οποία είναι πολύ ανήσυχη, πολύ ακούραστη, τη θαυμάζω, βλέπω πως πέρασε πια τα όρια με την κλασική μουσική. Και είχε την τόλμη να μου προτείνει αυτή τη συνεργασία που δεν το περίμενα το χειμώνα να χορέψει δηλαδή, μαζί με τον Steve, δυο τρία τραγούδια δικά μου. Και σε πληροφορώ δεν κάναμε ούτε καν πρόβα, άκουγε και εκτελούσε. Ένα τραγούδι μπορώ να πω το εικονογραφεί κανείς, τα λόγια τα κάνει πίνακα ζωγραφικής, σ' αυτή την περίπτωση τα κάνει κίνηση. Αυτό το τραγούδι ούτε με παραδοσιακό χορό δεν θα μπορούσε να αποδοθεί. Μόνο έτσι με μια πολύ συγκεκριμένη αργή κίνηση. Δεν με ξένισε, δεν με ενόχλησε αλλά νομίζω τα τραγούδια μου τα σεβάστηκε.
Αναγνώρισες στοιχεία παραδοσιακού ποντιακού χορού στις κινήσεις, όχι τόσο της Αναστασίας η οποία είναι άλλωστε Πόντια αλλά του Steve;
Στου Steve όχι, αλλά στην Αναστασία ναι, διέκρινα ύφος ποντιακού χορού σαφώς. Το αίμα άλλωστε νερό δεν γίνεται, δεν αλλάζει.
Και ο Steve ανταποκρινόταν στις κινήσεις της Αναστασίας;
Ναι, βέβαια, πήγαιναν πολύ ωραία οι δυο τους. Αλλά εκείνος ο άνθρωπος ίσως να άκουγε πρώτη φορά και το αργό που είπα.
Έχει διαβάσει στο βιβλίο του Kirkpatrick για τους ποντιακούς χορούς και μου είχε πει πως αυτό είναι το πεδίο το οποίο θέλει να μελετήσει. Οι ποντιακοί χοροί είναι, άλλωστε, από τους πιο προχωρημένους χορούς στον κόσμο. Και αυτό που κάνουν οι σύγχρονοι χορευτές, το να αφήσουν το σώμα ελεύθερο να κινηθούν με βάση το σκελετό και όχι τόσο τη στημένη μυϊκή κίνηση, προσπαθώντας να ξαναγυρίσουν πίσω στη φυσική κίνηση είναι πολύ πιο κοντά στον ποντιακό χορό.
Ακριβώς, αφήνει το σώμα να χαλαρώσει να λυγίσει φυσικά, λες και δεν έχει αρθρώσεις πάνω του.
Αυτό το λύσιμο των αρθρώσεων που λες τώρα και η χαλάρωση είναι ένας από τους βασικούς στόχους του σύγχρονου χορού, η πιο πρωτοποριακή αντίληψη (release). Ένας μεγάλος δάσκαλος του σύγχρονου χορού, προσπαθώντας να εξηγήσει στους μαθητές του αυτό το "λύσιμο" τους συμβούλευε να παρακολουθήσουν τους ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς για να καταλάβουν τι θα πει χαλάρωση (release).
Είναι σαν να μην υπάρχει τίποτα – όπως είναι οι μαριονέτες όταν τις αφήσεις, χαλαρώνουν και πέφτουν Αυτό συμβαίνει μόνο στους ποντιακούς χορούς. Είπα τότε στην Αναστασία ότι κάτι τέτοιο θα εντυπωσίαζε σίγουρα έξω. Και σόλο που έκανε μόνη της πιο παλιά. Χόρευε με τόση χάρη και πλαστικότητα με τόσο αέρα. Ήταν πολύ ωραίο αυτό με Νατάσα αλλά και η Σχεδία. Και εκείνο το ντουέτο με την Αλίκη και το Στάθη ήταν πολύ όμορφο. Απόλυτη επαφή των σωμάτων με φοβερό ερωτισμό. Η πιο απλή κίνηση με τόσο βαθειά επικοινωνία. Δεν έχω δει σύγχρονες ομάδες άλλες. Έχω δει βέβαια τη Σπυράτου με την οποία είχα συνεργαστεί, με τη συμμετοχή μου για κάποια τραγούδια.
Θυμάσαι την αίσθηση που σου άφησε η παράσταση;
Άλλος τρόπος εντελώς της Σπυράτου. Ήταν πιο χοροθεατρικό, είχε αντικείμενα πάνω στη σκηνή. Τελείως άλλο πράγμα, απ' αυτό που 'χα δει με την Αναστασία και τον Steve. Σαν να 'ναι πιο σχεδιασμένο. Με την Αναστασία και τον Steve υπήρχε η δυνατότητα και αυτοί να 'ρθουν πιο κοντά μου, και εγώ να πάω κοντά τους. Έγινε μια ένωση. Είπα στην Αναστασία να το πάει έξω αυτό το πράγμα.
Βλέπεις ότι στις υπόλοιπες τέχνες π.χ. στη μουσική υπάρχει η τάση να υπάρχει επαφή των παραδόσεων, με τη βαρύτητα που έχουν, με τις σύγχρονες μουσικές γλώσσες. Στο χορό αυτό θα μπορούσε να γίνει;
Στο χορό με μουσική παραδοσιακή. Είναι μια μείξη που δεν υπάρχει στο σύγχρονο χορό. Η μουσική της Ευρώπης δεν έχει καμιά σχέση με τη δική μας. Αυτά που κάνουν έξω είναι δική τους παράδοση είναι πολύ πιο εύκολο για αυτούς να γίνει μια μείξη. Εδώ σε μας είναι η μουσική μας παράδοση τέτοια, έχει ταλαιπωρηθεί και πολύ ο λαός μας, από πολέμους, από καταστροφή, τα τραγούδια μας έχουν μέσα έναν πόνο. Επιπλέον το ύφος της μουσικής, μπορεί να τραγουδάς ένα τραγούδι αγάπης ερωτικό και μέσα έχει μια λύπη, μια θλίψη. Ετούτος ο χώρος, ο μοντέρνος, είναι βέβαια έξω από την παράδοσή μας, από την ελληνική κουλτούρα, αλλά κάτι θα μπορούσε να γίνει. Το κλασικό μπαλέτο δεν θα μπορούσε ποτέ να αποδώσει κάτι παραδοσιακό δικό μας.
Η δική μας παράδοση μπορεί να συμβάλει πάρα πολύ σ' αυτή τη γλώσσα του σύγχρονου χορού, που ψάχνει την αρχή της κίνησης, την αλφαβήτα της σωματικής έκφρασης.
Θα πρέπει εκεί ο καλλιτέχνης του χορού, αυτός θα πρέπει να κάνει μια μεγάλη προσπάθεια.
Για μας όμως, στην παράδοση ο χορός και η μουσική είναι ένα. Η μουσική υπηρετούσε το χορό. Υπήρχε για να μπορεί κάποιος να χορέψει. Δεν υπήρχε για να την ακούσει κάποιος. Εκτός από τα τραγούδια της τάβλας, της ξενιτιάς κ.λπ. Το κέντρο ήταν χορός. Ένας λυράρης π.χ. άξιζε επειδή μπορούσε να συνοδεύσει τέλεια τον καλό χορευτή, όχι επειδή ακουγόταν καλά.
Εγώ νομίζω ότι και χωρίς μουσική ο άνθρωπος κινείται. Σε μια στιγμή ευφορίας ή θλίψης ή θα τραγουδούσε ή θα σηκωνόταν να χορέψει δυο βόλτες. Βέβαια αυτά πάνε μαζί. Είναι πολύ δεμένα. Δεν ξέρω πιο εξυπηρετεί ποιο όμως. Ποιο προϋπήρξε. Ακόμα κι ένα μικρό παιδί το 'χω δει με τα μάτια μου, όταν του δώσω ρυθμό κινείται. Ο ρυθμός του δίνει την κίνηση. Μόλις ακούσει, ακόμα και όταν είναι στην κοιλιά, οι ήχοι αυτοί του μένουν, τους έχει στο μυαλό του. Αυτό για μένα είναι η μεγαλύτερη απόλαυση και ο ρυθμός.
Θυμήσου τις γιορτές παλιά, τη ζωντανή μουσική που παιζόταν εκεί. Όταν ξεκίναγε ο χορός και ο μουσικός δεν έπαιζε σωστά, κατέβαινε απ' το πάλκο, γιατί δεν τους υπηρετούσε στο να χορέψουν σωστά.
Και ζητούσαν το δικό τους τραγούδι. Το ένα δεν κάνει χωρίς το άλλο. Πρόκειται για μια συνεργασία. Μουσική μπορείς να παίξεις και να τραγουδήσεις. Να χορέψεις όμως χωρίς μουσική δεν μπορείς.
Ο Ηλίας ο Παπαδόπουλος, ο Πόντιος λυράρης, είχε τρελαθεί μια περίοδο: έπαιζε και έβλεπε τον χορευτή να έχει ένα σημείο, έναν χρόνο, κενό. Έμενε το πόδι του μετέωρο. Αυτό, έλεγε, εγώ δεν το παίζω, άρα κάτι γίνεται. Παρατηρώντας το μετέωρο βήμα του χορευτή ανακάλυψε ένα πολύ ιδιαίτερο πράγμα στο παίξιμό του. Το βρήκε ανάποδα.
Δεν με είχε απασχολήσει ποτέ αυτό. Μερικά πράγματα είναι έτσι, δεν χρειάζεται να τα ψάχνεις. Βλέπω τώρα μετράνε τους χορούς 1/2/3/4 δεν υπήρχε αυτό το πράγμα τότε. Οταν χόρευαν στο χωριό δεν μετρούσαν Περίμεναν το πανηγύρι για να βγουν έξω, να χορέψουν Πήγαινε αυτό από γονιό σε παιδί. Οι άνθρωποι παλιά μάθαιναν τους χορούς και τα τραγούδια από τους παλαιότερους αλλά δεν μετρούσαν βήματα. Εκείνο που μετρούσε ήταν πως θα χορέψουν με πιο πολύ κέφι, πως θα κάνουν τη φιγούρα του χορού με χάρη και ομορφιά, γι' αυτό έμπαινε ο αυτοσχεδιασμός. Ο λαός διάλεγε, όπως και το τραγούδι. Το παρουσίαζε κάποιος και αν δεν άρεσε στον κόσμο δεν το υιοθετούσε. Έτσι γινόταν και με τους χορούς. Ακόμα κι αν το δούμε σε όλη την έκτασή του, το θέμα της λαϊκής μας παράδοσης αρχιτεκτονική, παραδοσιακή φορεσιά, υφαντά - υπήρχε μια ευαισθησία.
Υπήρχε ένας σκληρός κανόνας όμως, κάτι που ίσχυε για όλη την κοινότητα. Εκεί μπορούσε να προσθέσει κάποιος ένα δυο πράγματα μετά από πολύ αφοσίωση.
Βέβαια υπήρχε και αυτός ο μεγάλος σεβασμός, που αυτό δυστυχώς έχει λείψει από τον κόσμο μας. Κανείς δεν θα 'κανε μια απρέπεια. Βέβαια, το τραγούδι τότε είχε μια αξία, μια λειτουργικότητα. Εκεί που η γυναίκα ύφαινε ή θέριζε τραγουδούσε και περνούσε η ώρα της ευχάριστα ενώ ταυτόχρονα δημιουργούσε και η ίδια. Ήταν ένας τρόπος να συμμετέχει στη δημιουργία. Ήταν όλα φυσικά και χόρευαν φυσικά χωρίς σκοπιμότητες. Τότε έκαναν και τα νυχτέρια. Εκεί έβγαιναν τα παραμύθια και τα τραγούδια. Τώρα είμαστε δέκτες, δεν δημιουργούμε, δεν τραγουδάμε. Δεν τραγουδάνε οι άνθρωποι.
Πήρες λοιπόν ένα ρίσκο, σ' αυτή τη συνεργασία, και μ' αυτό μπαίνεις μέσα στη σχέση που μου είπες ότι σε ικανοποίησε. Θα το έπαιρνες και λίγο πιο πέρα, δηλαδή να ψάξεις τη σχέση της παραδοσιακής μουσικής με αυτού του είδους το σύγχρονο χορό.
Δεν είναι τυχαίο ότι δέχτηκα να το κάνω αυτό με την Αναστασία. Τη γνώρισα, είδα τη δουλειά της, το ταλέντο και τις δυσκολίες που έχει και το ρίσκαρα να το κάνω. Δεν ξέρω αν ήταν άλλος στη θέση της Αναστασίας αν θα το έκανα αυτό το πράγμα. Η Αναστασία σεβάστηκε το τραγούδι μου. Όπως και τα τραγούδια οι χοροί έχουν πατρίδα.
Χορεύεις εσύ Δόμνα;
Χορεύω βέβαια!